#समर्पण 

#सोबती 

त्यांचे  सगळ्यात जास्त प्रेम अनुज वर आहे असं आमचं सगळ्यांचं म्हणणं असे पण खरं सांगायचं तर 'आम्ही सगळे' ही पूर्णपणे त्यांची जबाबदारी ते समजायचे ... 

दैनंदिन गोष्टीपासून चार हात दूर राहणारं आणि आपला दरारा मात्र कायम ठेवणारं घरातल्या बुजुर्ग व्यक्तीचं हे रूप मोक्याच्या क्षणी हमखास प्रकट व्हायचं ... 

घरात ते आणि मी एकटेच असताना अचानक रात्री लाईट गेल्यावर एक  आश्वस्थ सोबत ...  

छोट्या रमाला कुणी रोजची घरातली-नेहमीची नसलेली व्यक्ती जेव्हा नुसतंच उचलून घेई तेव्हा साशंक सोबत ...  आणि नजरकैद ही !

जेवणाची वेळ झाली की स्वयंपाक घराकडे अस्वस्थ येरझाऱ्या .. 

त्यांच्या अगदी उतरत्या वयात म्हणजे  वयाच्या 'चौदाव्या' आणि माझ्या अठ्ठाविसाव्या वर्षी आमची पहिली भेट झाली ...   

आमच्या पहिल्या भेटीत त्यांच्या टिपिकल स्वभावाप्रमाणे त्यांनी पाहून न पाहिल्यासारख्या केलं आणि आपल्या जागेवर जाऊन बसले. 

त्यानंतर आमची रोजची नजरानजर ही याच वाटेवर असायची .. पण तू माझीच एक आहेस हा विश्वास त्यात होता हे कळायचं, जाणवायचं ... 

मूक संवाद त्यांचा आणि माझं सारखं  "सरकून बसतोस का रे" ... "का जातोस बाहेर चान्स मिळाला की" .. "वय बघा आणि मग बाहेरच्यांशी पंगा घ्या" .. "अरे ती कुत्री तुझ्या नातीच्या वयाची आहे तिला का भुंकतोयस "... अशा तक्रारी ... 

घरात शिरलेला उंदीर मारणे हे निधड्या छातीचे काम करताना या आमच्या सेनापतीचा उजवा हात होण्याचं भाग्य मला लाभलं ...आम्ही सगळे सैनिक डिरेकशन द्यायला आणि मग एका अनुभवी योद्ध्यासारखं तो एकच घाव (म्हणजे चाव ) घालून काम तमाम करी  ... वय जसं वाढत होतं तशा हालचाली काहीशा मंदावल्या होत्या पण एकाच चाव्यात उंदराचा श्वास तोडून ते शव आमच्याकडे फेकून ज्या ऐटीत स्बिगो परत दाराशी आसनस्थ होई त्या दृश्याला तोड नाही ... 

दोन वर्षांपूर्वी जेव्हा तीन महिन्याचा मर्फ घरी आला तत्क्षणी चेहऱ्यावर उमटलेली नाराजी  स्बिगो ने अखेर पर्यंत तशीच ठेवली ... काही दिवसातच त्याने मर्फ ला संपूर्णपणे दुर्लक्षायला सुरुवात केली ...  

स्बिगो ला जाऊन आता वर्ष होईल ... 

मर्फ साठी एक जबरदस्त एक्झाम्पल सेट करून ... अगदी फक्त शेवटचा अर्धा तास आपल्या मालकाला जवळ बसायला सांगून त्याच्या नजरेत पाहत शांतपणे  स्बिगो गेला ... 

सतरा वर्षांपूर्वी अनुज एकटा शाळेतून येताना पावसात हे छोटं पिल्लू सोबतीला आलं आणि अनुज-सुमित ने त्याचं नामकरण केलं 'स्बिगो'.  तेव्हा डिक्शनरी मिनिंग नसलेला हा शब्द आता 'समर्पण' याअर्थाने आम्हा सगळ्यांच्या मनात कायमचा विराजमान झालाय.   

नाव

#ताचीच्यागोष्टी 

"नेऊ, काल रात्री रमा रडत होती नाय? ऐकू आलं मला" काठी बाजूला ठेवत गादी वर हळू बसत 'ताची' म्हणाली आणि त्यानंतर तिचं typical वाक्य "मी जागीच असते रात्रभर ... अधेमधे लागते झोप ". मी आणि आई ने एकमेकींकडे हसून मनातल्या मनात म्हंटलं "नेहमीचंच हिचं". मोठ्या तायांनी बोबड्या वयात 'आजी'चं 'नाव' 'ताची' केलं आणि ती आमची सगळ्यांचीच ताची झाली. 

"माझ्याकडे दे रमाला.. मान तूच धर हा पण .." किंचित कंप हाताला पण डोळ्यातले भाव मात्र वर्षानुवर्षं तसेच.. खानदानी आणि मिश्किल. हल्ली साडी झेपत नसल्याने गाऊन घालते ती तर आम्हालाच चुकल्या चुकल्या सारखं होतं. मी म्हणूनच यावेळी पुण्याला परत येताना तिच्या अजून एका साडीची गोधडी करून आणली.  

"बाळाचे बाबा आणि आजी येणार का या शनिवारी" सगळ्यांची बित्तम बातमी ठेवण्याची जी काही आवड आहे ना तिला ... मी म्हंटलं "मग काय .. येणार ना... यावेळी रमाचा काका पण येणारे !"

तशी मान हलवून हसत म्हणते "बरंय .. छान कपडे शिवते हा  बाळाची आजी ".. ताची कडून इतपत येणं म्हणजे उच्चं कोटीची compliment .. हे आता आम्हाला सगळ्यांना इतक्या वर्षात माहित झालंय. 

"माझा 'दादा' झाला तेव्हा रात्री कुणीच नाही आलं बागवे हॉस्पिटलात. 'हे' सकाळी आवरून आले तो पर्यंत वाडीतल्या गण्याचा आजोबा येऊन गेला होता आणि म्हणाला 'दीनानाथ' नाव ठेव"

"आमच्यावेळी हे असच असायचं"

मी म्हंटलं "त्यावेळी हॉस्पिटल वगैरे म्हणजे आश्चर्य आहे!" तर म्हणते "मुंबईत होतं कोण बघणारं .. माझंच पहिलं लग्न माझ्या माहेरचं "

माझ्या लेकीचं नाव 'रमा' ठेवलं तेव्हा ताची म्हणाली "बरंय ". आम्ही सगळ्यांनीच निःश्वास टाकला 'याचा अर्थ आवडलय'!

माहेरची मोठी मुलगी आणि वालावलकरांची मोठी सून या पदव्या सांभाळताना तिचं मोठं होणारं रूप आम्ही बरंचसं ऐकलंय आणि खूप वेळा पाहिलंय. तिच्या आजच्या रूपात हे सगळं झाकून पाहताना घडून गेलेला काळ आणि माणसं एकमेकांना कसे बांधले गेलेत हे पाहून थक्क व्हायला होतं. 

काल तिला थोडं बरं वाटत नसल्याचं कळलं. अठ्याऐशीव्या वर्षी अशा छोट्या मोठ्या कुरबुरी तर असणारच ना. पण त्यामुळे परत एकदा खूप खूप गोष्टी डोळ्यासमोरून तरळून गेल्या. त्याबद्दल थोडं थोडं लिहायचं ठरवलंय जसं जमेल तसं. 

मोहोर

"वरच्या आळीतले सदतीस उतरवून झाले' रत्नाक्काला ऐकू येईल अश्या आवाजात विश्वासने बायकोला सांगितले. रत्नाक्काने मनातल्या मनात नेहमी प्रमाणे हिशोब केला '... म्हणजे अजून आठवडा तरी जाईल वरची रांग संपायला  .... तोवर होतीलच पाठोपाठ वहाळावरचे ...  ' आणि समाधानाने हसली. 

"अहो दादा .. कुंदाच्या मिस्टरांचा फोन येऊन गेला .. ट्रक भाड्याचं काहीतरी असेल .. बोलून घ्या .. " सगळी जेवायला बसली तेव्हा रत्नाक्काने मोट्ठ्याने सांगितले. भाऊसाहेबांनंतर घराची एकही घडी विस्कटू नये, गोखल्यांचा तोच दरारा कायम राहावा, म्हणून रत्नाक्काने मोठ्या लेकाला, विश्वासला 'अहो दादा' म्हणायला सुरुवात केली आणि तरी विश्वासच्या नकळत त्याच्या प्रत्येक गोष्टीवर बारीक नजर ठेवली. असं जरी असलं तरी विश्वासला याची कल्पना होतीच पण तरीही तो तसं दाखवून ना देता जमेल तसं सगळं पाहत होता . 

तिला बदल खपत नसे आणि विजयचे, धाकट्या भावाचे, वेगळे आणि रत्नाक्कांच्या दृष्टीने 'भलतेच काहीतरी' विचार, यांना तोलताना विश्वासही पूर्वी तारांबळ उडे. हल्ली विजयने मित्राकडे जाऊन शेअर मार्केट शिकायला घेतल्या पासून असे प्रसंग क्वचित येत. आंब्याची अढी लावणे, रोजचा आटवायचा रस बाजूला काढणे, यासारख्या घरच्या ठरलेल्या कामात दोन्ही सुना तरबेज होत्या आणि आक्काच्या तालमीत तयार झालेल्या, आक्क्याच्या मर्जीतल्या, त्यामुळे त्याची काळजी रत्नाक्काला बिलकुल नव्हती.   

दुपारच्याला पोफळी सोलायला कोनाटे वाडीतल्या बायका येत, पेट्या बांधायला सदू येई आणि रत्नाक्का च्या सगळ्यांना 'चा' पाजताना गप्पा होत. हल्ली गडी माणूस मिळणं किती कठीण होत चाललंय याची भीती रत्नाक्का ला छळू लागली होती. सदूचा संजय तालुक्याला नोकरीला होता, मंदाची लेक मास्तरीण होणार पुढल्या परीक्षेनंतर. विश्वासचा योगू पण तालुक्याच्या गप्पा सांगताना थकत नसे आजकाल. रात्री सगळी निजानीज झाली की घरभर पसरलेल्या आंब्याच्या गोड वासात आक्का अजूनच कासावीस होई पुढचा विचार करून.  तसा योगू या सगळ्या कामात तरबेज होता पण विश्वास इतका त्याचा भरवसा आक्काला मनातून वाटत नसे. विश्वास ला पुढे करून सगळं करायला लावणारी आक्काच होती पण योगू च्या सोबतीला कोण असणार! विश्वास चा स्वभाव तसा भिडस्त. तोहून पुढे होऊन योगुला तयार करेलशी शाश्वती आक्काला नव्हती.  दिवस जात होते आणि शेवटचे दोन ट्रक निघायला चारच दिवस राहिले. कामं आटपत आल्याने विश्वास पण बँकेची कामं करायला तालुक्याला गेला. कालच्या बांधलेल्या पेट्या मोजायची आठवण योगूला करून रत्नाक्का तुळशीशी अगरबत्ती लावायला अंगणात आली आणि विश्वासच्या गाडीचा आवाज कानावर पडल्याने लगोलग चहा ठेवायला सांगायला मागे फिरली. तेवढ्यात विश्वास अंगणातल्या झोपाळ्यावरून हाक मारू लागला. सुनेला चहाचं सांगून रत्नाक्का लगबगीने बाहेर आली कारण रोज जेवणाच्या पंगतीत सगळे निरोप सांगणारा विश्वास असा  हाक कसा काय मारतोय. 

"अंग आक्का, भिडे भेटलेले, त्यांचे व्याही बागवाले गणपुले गं, त्यांची जान्हवी यंदा ग्रॅंड्युएट होईल रत्नागिरीच्या शेतकी महाविद्यालयातून. म्हणाले शेती, आंब्याच्या बागा, गोठ्याचा हिशोब सगळं आवडीने करणारी बघणारी आहे. तुमच्या योगुचं पाहताय आता असं कळलं म्हणून तुम्हाला गाठलं "

नवा मोहोर फुटलेल्या आंब्याकडे पाहावं तसं आक्का एक टक विश्वास कडे पाहत उद्गारली "विशू, कित्ती दिवसांनी मला 'अगं आक्का' म्हणालास रे! पूर्वी यांच्याबरोबर तालुक्याला जाऊन आलास की तिथल्या गंमती सांगताना म्हणायचास अगदी तसं!"आणि हसत हसत तुळशी ला प्रदक्षिणा घालू लागली. 

इतक्या वर्षांनी मला विशू म्हणणारी आक्का गोड आठवणींनी भूतकाळात रमली की येणाऱ्या भविष्यकाळाची स्वप्नं रंगवण्यात रमली हे विश्वासला तिच्या स्वप्नाळू नजरेकडे पाहून ठरवता येईना. 

चढाओढ

चुरगळलेली नोट दोन दातात गच्च पकडून तो शांत पावले टाकत होता … जून टळून गेला तरी न आलेल्या पावसाने जमीन सुद्धा एकटक जिकडे क्षितिजाकडे आस लावून बसलेली तिकडे ५०० रुपयाची मळकट नोट या गावाबाहेरच्या कुंभारवाड्यात दुर्लक्षिली जाणे केवळ अशक्य. 

दात कोरत बसलेला दामजी एकी कडे दारोदारी घरकाम करणाऱ्या त्याच्या बायको कडे लक्ष ठेवून तिरप्या नजरेने 'त्याला' न्याहाळत होता … महिन्याची ३० तारीख म्हणजे बायको रिकाम्या हाती थोडीच येणार … 

पण फडफडणारी नोट त्याचाही नजरेतून सुटली नव्हती. 

पायाला आलेल्या फोडाला डांबराचे चटके सहन न झाल्याने 'तो' मात्र उलट फिरून परत आल्यापावली झाडाच्या सावलीला  चालत निघाला … 

पिच्की बोरे आणि ओलसर मिठाचा डबा ठेवलेली पाटी सावलीला सरकवायच्या निमित्ताने भानू पण झाडाजवळ येउन टेकली …. आज जसा काही धंदा इथेच होणार होता … 

सड्यावरच्या खोताच्या म्हातारीचं तेरावं घालून लगबगीने वाटेला लागलेल्या गोरटेबाला नोटेच्या वासाने कि काय सावलीतच पडावं  वाटू लागलं … 

लंगड्या बहिणीच्या जीवावर फोन बूथ च्या नावाखाली बिडी काडी विकणाऱ्या जन्याचं  पण त्याच्या खोपटा मधून समोरच्या झाडाखाली चाललेल्या नाटकात पूर्ण लक्ष होतं …. 

अलगत दात पुढ मागं केल्यामुळे मळक्या कागदाची तुरट चव तोंडात पसरत होती … पण हातात झोपलेलं २-४ दिवसाचं कुत्र्याचं पिल्लू परत कण्हू लागेल श्या भीतीनं 'तो' हात गच्च पोटाशी बांधून एकचित्ताने त्या पिलाचे ठोके मोजीत होता …. नजर मात्र चौफेर भिरभिरत होती आणि दामजी ला त्या नजरेतली वेडसर झाक इतक्या दुरूनही  टोचली … 

तेवढ्या दहा बारा फुटाच्या जागेत दूरवर चाललेल्या कुत्र्याच्या भून्कण्याबरोबर  आत्ता दिवास्वप्नांची चढाओढ सुरु होती …. रात्री ची सोय काय…. कर्जाचा हप्ता काय. नवं लुगडं काय… थकलेलं भाडं काय … 

जन्या आता हातात सुकी भाकर घेऊन पुढे सरसावला … एवढा धिप्पाड गडी चप्पल वाजवत येताना पाहून तो दचकून उभा राहिला आणि बावचळलेले पिल्लू कुई कुई करू लागलं …. घशाशी येणाऱ्या आंबट ढेकराबरोबर गोरटेबाला एकदम उबळ आली आणि बघता बघता जीव ओकतोय असा गोरट्या ओकला …. दमून परतलेली  दामजीची  बायको फतकल  घालून  बसताना नेमकी ओसरीवर धडपडली आणि दचकलेला दामजी हिरडीत घुसलेल्या सुई मुळे बोंबलत मोरीत पळाला …. 

"आर. …दे तुझ्या कुत्र्याला आणि आण तो कागद …. त्याला भाकरी घालू खायला " … जन्याने पिल्लू हिसकावून घेतलं आणि नोट घेऊ लागला … चरफडत भानू बोटं मोडू लागली आणि काही कळायच्या आत वेडीपिशी झालेल्या त्या उकीर्ड्या वरच्या कुत्रीने जन्याच्या हातातलं पिल्लू जन्याच्या अंगठ्याच्या नखासकट हिसकावल …. 'तो' भेलकांडत मागे गेला आणि जन्याच्या हातातले नोटेचे दोन कपटे जन्याने अंगठ्यावर दाबून धरले …  

कुत्री पळून गेलेल्या वाटेवर एकटक नजर लावून 'तो' शांतपणे तसा  चालू लागला …टाळूला चिकटलेली नोटेची दुमडती बाजू त्याने जिभेनेच बाहेर काढून थुंकून टाकली …

काही झालेच नाही अशा अविर्भावात भानू आपली पाटी उचलून चालू लागली … आता जेव्हा ती मिठाच्या डब्यात हात घालणार होती तेव्हाच तिला शिटलेल्या कावळ्याचा प्रसाद मिळणार होता …

इसीमे है जिंदगी का मिलना

उठ जा पंछी । हवा पुकारे
गली में बिछड़ा पत्ता जाने
हवा का रोख , बारिश का गिरना ,,, इसीमे है जिंदगी का मिलना।

चलती जिंदगी , रुकना सही
सांस मन भरके पिना भी है
तोड़ ना दौड़।रुकना न तू ।  किसी पुकार की बस देर है ।

हस ले तभी जब गिर जाएगा
हाथ दे दोस्त , जब संभल जाएगा
मिटटी भरी सांस जब आजमाओगे , पैरो पे मिटटी तो बनती ही है

तेरा कदम चाहे किसी ओर
साथ जब मन के जब दिल भी है
न शक इस उड़ान के कोई आसपास है ,, आसमान जहा जाओ तेरे साथ है

एक बूंद एक आवाज
कोई तो हो अपने साथ ,, दिल है तो पुकार है
आज  अपना साथ दे। उसपार रोशनी , आज तेरा इंतजार है … 

तू

तेज तू रुद्ध तू
अखंड ज्ञात प्रवासी तू
तप्त तू , तूच मिहिर
वंद्य तू , नित्य तू

तूच प्रियकर झुरत्या निशेचा
सागराचा बांध  तू
तुझ्या पावली पलटे ऋतू
तुझ्या मागुनी चंद्र हसू

कोवळा जन्म तुझा , नित्य क्षणी रंगतदार
नव नवलाई तारुण्याची प्रभा सांडे दारोदार
कर्तृत्वाचे तेज तळपे मध्यांनी दौडत रथ
सांज साजिरी गार पावली नकळत जाई पसरत

तुझ्या स्पंदना वाचून जैसे जग राहाटी थांबली
आसक्त या जीवाला नव संवेदना लाभली
क्षणभंगुर आहे सुख तैसे दुक्ख ही
बालकाचे बाल्य आणिक रसरशीत तारुण्य  ही

नुकती उमलली कळी तरी अखंड प्रवास माथी
ओला  दव कण पिउनि कमळा तुळशीपत्र नच चुकती
तूच सखा तूच ज्ञाता तूच मार्ग दर्शवितो
तूच सत्य तूच शाश्वत तूच जीवन जाणतो  

तूच माझी सांगाती ..

आज रुतले पाऊल .. सोन-सद्या चाफ्यात ..

नाळे सरशी बांधून मन घुंगरात ..

जोजावल्या अंगाईत कढ रुपेरी चाखून 

काळ्या गोऱ्या बांगडीत माय मनी काढे दृष्ट 

घट्ट वेणी सरशी किती प्राजक्त प्राजक्त 

सया अंगणी रमून मनी माऊ च्या जगात 

चांदण्या चांदण्या जोडता आकार ..

त्यासी ऋतू जाता जाता देत जाई नवे नाव ...

लक्ख आरशाला आता रोज नवी टीट ..

काय वाट पाहे मन .. बंद उघड्या दारात ..

दिस जाती दिसापारी तरी मनास मोहर ...

जात्या दिवसामागे कधी अश्रू मोजीत ..

झाले पाऊल परके आज मंगल दिवस ..

कुणा कसे सांगू आज कातरले मन ..

दूर घंटानाद आज वाटे पहावासा ..

नभी उगवल्या आज लक्ष लक्ष तारा ..

तेवलेली ज्योत त्यात तुझे प्रतिबिंब ..

इवल्या हातात  तुझे माझे एक रूप ..

बिघडले मात्र वाटे सूर नकोसा ...

का वाटे मज हा सूर ओळखीचा ...

खुडलेली कळी फुटला आकांत ...

मना फुलण्याआधी जगण्याची भ्रांत ..

कुणा कुणा थांबवाल .. आज बोलूया स्वतःशी ...

कुणा परक्याच्या आधी .. तूच माझी सांगाती ...

ये ग फुलवीत हास्य ... आज चकोराची साथ ..

अपुऱ्या चित्रावर आज इंद्रधनुचा हात ...